Badanie moczu jest jednym z podstawowych badań laboratoryjnych, które dostarcza wielu cennych informacji o stanie zdrowia pacjenta. Nie tylko pozwala ocenić funkcjonowanie układu moczowego, ale też umożliwia ocenę innych narządów człowieka.
Wskazaniami do wykonania badania moczu są m.in.:
- rutynowa kontrola stanu zdrowia pacjenta,
- ciąża,
- planowane operacje,
- gorączka,
- choroby nerek,
- choroby wątroby,
- cukrzyca,
- kamica nerkowa,
- podejrzenie zakażenia układu moczowego,
- bóle brzucha,
- ból i pieczenie podczas oddawania moczu,
- trudności w oddawaniu moczu,
- częstomocz,
- uczucie parcia na pęcherz,
- nienaturalne zabarwienie moczu.
Próbka moczu zostaje poddana kompleksowemu badaniu, gdzie ocenia się:
Parametry fizyczne:
- barwa – prawidłowe zabarwienie moczu ma kolor od słomkowy, jasnożółty, żółty, ciemnożółty, bursztynowy,
- przejrzystość – prawidłowy jest mocz przejrzysty lub lekko mętny,
- ciężar właściwy – prawidłowy od 1,005 do 1,035,
- pH – prawidłowe od 4.6 do 8.0,
- zapach – prawidłowy nie powinien być wyczuwalny.
Parametry chemiczne, pod kątem obecności w moczu:
- białka – w prawidłowych warunkach nie powinno być obecne. Jeśli występuje w moczu, może świadczyć o zapaleniu nerek, chorobach prostaty, infekcjach intymnych u kobiet, a nawet nadciśnieniu tętniczym, zakażeniu kiłą, wirusowym zapaleniu wątroby czy cukrzycy,
- glukozy – u zdrowego człowieka cukier w moczu powinien być nieobecny. Jego obecność może świadczyć o nieprawidłowościach w wydzielaniu insuliny, cukrzycy, nieprawidłowej pracy nerek, chorobach nadnerczy, zatruciu, chorobach nerek. W przypadku kobiet w ciąży – niewielka ilość glukozy w moczu jest stanem fizjologicznym,
- urobilinogenu – w moczu zdrowego człowieka występuje w niewielkich ilościach. Zbyt wysokie stężenie urobilinogenu może świadczyć o marskości wątroby, zapaleniu wątroby,anemii hemolitycznej, natomiast zbyt niskie jego stężeniu może być wywołane np. kamicą żółciową czy nowotworami,
- bilirubiny – u zdrowego człowieka bilirubina w moczu powinna być nieobecna. Kiedy jednak badanie ją wykazuje można przypuszczać, że jest to wywołane np. żółtaczką hemolityczną, żółtaczką mechaniczną, wirusowym zapaleniem wątroby, toksycznym uszkodzeniem wątroby, kamicą przewodów żółciowych czy zapaleniem dróg żółciowych,
- azotynów – w prawidłowych warunkach nie powinny być obecne. Kiedy jednak pojawią się w moczu, mogą świadczyć o zakażeniu układu moczowego i obecności bakterii w moczu,
- hemoglobiny – jej wysoki poziom może mieć związek w czynnikami zarówno zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi. Wysokie stężeniem hemoglobiny w moczu może świadczyć o występującym zakażeniu, rozległych oparzeniach, konflikcie serologicznym pomiędzy matką a płodem, chorobach autoimmunologicznych, w chorobach nerek. Może mieć też zwiazek z przyjmowanymi przez pacjenta lekami (jak np. sulfonamidy)
- mioglobiny – czyli białka charakterystycznego dla mięśni szkieletowych. Jego obecność w moczu może świadczyć o uszkodzeniach mięśni wywołanych m.in.: zapaleniami mięśni, zmiażdzeniami, zakażeniami, toksynami, urazami, wypadkami, intensywnym wysiłkiem fizycznym.
Mocz badany jest również pod mikroskopem (tzw.osad moczu). Specjalista poszukuje w nim obecności m.in.: leukocytów, erytrocytów, komórek nabłonkowych, kryształków i wałeczków.
O czym może świadczyć obecność poniższych elementów:
Ciała ketonowe
Są związkami powstającymi w wątrobie, na drodze przemian biochemicznych z tłuszczów. Ich obecność w moczu świadczy o tym, że organizm w celu uzyskania energii wykorzystuje tłuszcze. Mogą się pojawić u osób, które przez kilka dni wymiotowały, długo nie jadły, głodziły się lub zmagają się z anoreksją czy bulimią. Może też wystąpić w moczu osób z nieprawidłowo kontrolowaną cukrzycą, u osób na diecie z niską zawartością węglowodanów, u alkoholików, ale też u osób po intensywnym wysiłku fizycznym (szczególnie w przypadku cukrzyków). Niski poziom ciał ketonowych może się pojawić w moczu zdrowych kobiet, które są w ciąży.
Erytrocyty (krwinki czerwone)
Pojedyncza ilość erytrocytów w moczu (do 3-4 krwinek w polu widzenia) jest zjawiskiem fizjologicznym i nie stanowi problemu. Kiedy jednak ich ilość jest większa (tzw. krwiomocz), może to świadczyć o problemach takich jak: kłębuszkowe zapalenie nerek, urazy nerek, kamica nerkowa, nowotwór pęcherza moczowego, zakażenia układu moczowego, zakrzepica żył nerkowych.
Przyczyną pojawienia się czerwonych krwinek w moczu może być też zanieczyszczenie próbki moczu krwią miesiączkową bądź krwawiącymi żylakami odbytu. Zdarza się, że obecność erytrocytów w moczu ma charakter przejściowy i ma to związek np. z ciążą, stosunkiem płciowym czy intensywnym wysiłkiem fizycznym. Niejednokrotnie na pojawienie się erytrocytów mają wpływ przyjmowane leki, powodujące zmianę zabarwienia moczu sugerującą krwiomocz (np. leki z grupy salicylanów, fenacetyna, metronidazol),dlatego też badanie moczu warto powtórzyć po kilku tygodniach.
Leukocyty (krwinki białe)
Kilka krwinek białych w moczu jest zjawiskiem fizjologicznym, które nie powinno budzić niepokoju. Kiedy jednak ich ilość przekroczy 3-4, może to sugerować o zakażeniu dróg moczowych, zaś powyżej 5 leukocytów w moczu określa się leukocyturią. Przyczyną pojawienia się krwinek białych w moczu może być stan zapalny, zakażenia układu moczowego wywołane przez grzyby, bakterie i wirusy, przewlekła, niewydolność układu krążenia, odwodnienie, gorączka, zapalenie wyrostka robaczkowego, odmiedniczkowe zapalenie nerek, nowotwór pęcherza moczowego, zapalenie przydatków, gruźlica układu moczowego.
Również w tym przypadku obecność krwinek białych w moczu nie musi zawsze świadczyć o problemie, ponieważ leukocyty mogą się pojawić w wyniku zanieczyszczenia próbki moczu wydzieliną z narządów płciowych, u osób z założonym cewnikiem, a także w wyniku zbyt intensywnego wysiłku fizycznego.
Komórki nabłonkowe
Ich niewielka ilość jest naturalna i świadczy o fizjologicznym złuszczaniu się błony śluzowej układu moczowego. Kiedy jednak badanie moczu wykaże ich większą ilość, wskazując na podrażnienie błony śluzowej układu moczowego, może to świadczyć o zapaleniu cewki moczowej, zapaleniu pęcherza moczowego, nieprawidłowościach zlokalizowanych w moczowodach, infekcji układu moczowego, a nawet uszkodzeniu nerek przez toksyny, wystąpieniu chorób wirusowych oddziaływujących na cały organizm, odrzuceniu przez organizm przeszczepionej nerki.
Wałeczki
U osoby zdrowej mogą pojawić się wałeczki szkliste (w niewielkich ilościach – do 4,5) i nie jest to powód do niepokoju. Kiedy jednak pojawiają się w moczu w większych ilościach, należy podjąć diagnostykę chorób nerek. Wałeczki ziarniste mogą świadczyć o zniszczeniu miąższu nerek, wałeczki tłuszczowe o zespole nerczycowym, wałeczki woskowe o ciężkim uszkodzeniu nerek, wałeczki nabłonkowe o uszkodzeniu nabłonka cewek nerkowych, wałeczki leukocytowe mogą być objawem odmiedniczkowego zapalenia nerek, a wałeczki erytrocytowe mogą świadczyć o kłębuszkowym zapaleniu nerek.
Kryształy
Pojawiają się na skutek wytrącania się soli mineralnych w moczu, są różnorodne i ich obecność w moczu może świadczyć o różnego rodzaju dolegliwościach i schorzeniach. Badanie moczu może wykazać np.: kryształy leucynowe, kryształy tyrozynowe, kryształy cystynowe, kryształy ksantynowe, a także kryształy kwasu moczowego, kryształy węglanu wapnia, kryształy szczawianu wapnia, kryształy fosforanu wapnia .
Jak prawidłowo pobrać próbkę moczu do analizy?
Aby wynik badania był jak najbardziej miarodajny i niezafałszowany, należy zwrócić uwagę na kilka istotnych wskazówek:
- Przed planowanym badaniem moczu zaleca się unikania znacznych wysiłków fizycznych lub długotrwałych marszów (mogą doprowadzić do pojawienia się w wyniku badania białkomoczu lub krwinkomoczu),
- Przynajmniej dzień przed planowanym oddaniem moczu do badania zaleca się powstrzymanie od stosunków płciowych,
- W okresie okołomenstruacyjnym i w czasie menstruacji wykonywanie badań mikroskopowych osadu moczu nie powinno być wykonywane i powinno się rozważyć, czy w tym okresie nie należy odstąpić od badania,
- Przed planowanym badaniem należy zrezygnować z diety wysokobiałkowej,
- Przed planowanym badaniem należy zrezygnować ze spożywania produktów, mających wpływ na zabarwienie moczu, np. buraki, jagody, porzeczki,
- Przed planowanym badaniem należy zrezygnować z przyjmowania dużych ilości witaminy C.
Pacjent powinien zaopatrzyć się w punkcie pobrań w jednorazowe naczynie przeznaczone do pobrania moczu. Pojemnik ten służy zwykle także do przechowywania i transportu materiału do laboratorium.
Do badań mikrobiologicznych pojemnik musi być jałowy.
Oddanie moczu musi być poprzedzone dokładnym umyciem narządów sąsiadujących z ujściem cewki moczowej (przy użyciu wody i mydła). W przypadku, kiedy pacjent nie jest w stanie oddać moczu do naczynia (np. niemowlę, pacjent obłożnie chory) mocz należ y pobrać do specjalnego plastikowego woreczka, założonego w sposób obejmujący ujście zewnętrzne cewki moczowej. Woreczki dostępne są w aptekach.
Najczęściej stosuje się pobranie moczu drogą mikcji, ze środkowego strumienia, aczkolwiek czasem istnieją wskazania do pobrania pierwszej oddanej porcji moczu, np. wykrywanie Chlamydia trachomatis.
Pobranie moczu ze środkowego strumienia
- Pierwszą porcję moczu należy wydalić do toalety, następnie, bez przerywania mikcji, około 50 – 100 ml oddać do wcześniej przygotowanego naczynia, a końcową porcję moczu należy oddać do toalety,
- Pojemnik z pobraną próbką należy jak najszybciej zamknąć i dostarczyć do laboratorium (najlepiej w ciągu 2 godzin).
Pierwsza porcja porannego moczu jest uważana za standardową próbkę do badania ogólnego moczu. Mocz przed pobraniem podlega kilkugodzinnej (zazwyczaj 8 – godzinnej) nocnej inkubacji w pęcherzu moczowym.
Druga poranna próbka moczu oddana 2 – 4 godziny po pierwszej jest wygodniejsza do badań w trybie pilnym, ale jej skład zależy od przyjętych płynów i aktywności fizycznej przed pobraniem.
Przypadkowa (przygodna) próbka moczu oddana o dowolnej porze dnia, w dowolnej objętości, bez przygotowania chorego. Jest wykorzystywana do badań ze wskazań doraźnych.
Dobowa zbiórka moczu. Mocz należy zbierać do suchego, czystego, wystarczająco dużego naczynia (ok. 2 – 2,5 l). Laboratorium lub apteka dysponuje pojemnikami z podziałką. Zbiórkę należy rozpocząć w godzinach rannych (np. 7.00) i zakończyć dnia następnego o tej samej godzinie. Pierwszą poranną porcję moczu należy odrzucić (oddać do toalety). Wszystkie następne porcje moczu należy zbierać do przygotowanego naczynia, łącznie z porcją poranną z dnia następnego. Przez cały czas zbiórki pojemnik z moczem powinno się przechowywać w ciemnym i chłodnym miejscu. Po zakończeniu zbiórki całość zebranego moczu należy zmierzyć i zapisać objętość (w mililitrach). Mocz należy wymieszać, porcję 30 – 50 ml odlać do pojemnika do badania moczu i dostarczyć do laboratorium.
Uwaga!
Jeżeli z jakiejś przyczyny choćby jedna porcja moczu, oddana w czasie dokonywanej zbiórki, nie została przeniesiona do pojemnika przeznaczonego do zbierania moczu, badanie nie będzie dokładne. W takim przypadku należy ponownie przeprowadzić zbiórkę w moczu w innym dniu. Szczegóły postępowania podczas zbiórki dobowej moczu wymagającej konserwacji kwasem solnym (HCl) są dostępne w laboratorium.
Postępowanie z próbką po pobraniu
Pobrany mocz należy jak najszybciej dostarczyć do laboratorium, najlepiej w przeciągu dwóch godzin od pobrania. Jeżeli próbka musi być przechowywana, to najlepiej jest umieścić ją w lodówce. Optymalna temperatura przechowywania moczu do 4 stopnie C. Zbyt długie przechowywanie moczu w temperaturze pokojowej, może skutkować namnożeniem się bakterii i niewiarygodnym wynikiem.
Badanie ogólne moczu w Eter-Med – możliwość zakupienia badania w sklepie z usługami medycznymi.
