Nawet 30 procent nowotworów ma związek z nadwagą, otyłością, brakiem ruchu oraz złym odżywianiem. Kolejne 30% nowotworów może być wywołane przez pestycydy używane przez rolników. Tymczasem połowa Polaków ma nadwagę lub jest otyła. Pierwotna profilaktyka, zmiana codziennych zachowań i stylu życia może poprawić te alarmujące statystyki.
Zachorowalność na nowotwory systematycznie wzrasta, dlatego tak istotna jest wczesna prewencja w postaci prawidłowego żywienia i aktywności fizycznej.
Istotny związek między żywieniem, a występowaniem nowotworów wykazywany jest w wielu badaniach populacyjnych. Ocenia się, że dieta i alkohol odpowiadają prawdopodobnie za około 40% wszystkich nowotworów złośliwych, a według Światowej Fundacji Badań nad Rakiem (World Cancer Research Fund – WCRF) korzystne zmiany w diecie mogłyby zapobiec około 75% przypadków raka żołądka, około 75% przypadków raka okrężnicy i odbytnicy oraz około 50% przypadków raka piersi.
Spożycie warzyw surowych, w tym czosnku i owoców cytrusowych jest najlepiej udokumentowanym czynnikiem zmniejszającym ryzyko rozwoju wielu nowotworów złośliwych przewodu pokarmowego, zwłaszcza żołądka, jamy ustnej, gardła, przełyku i okrężnicy. W celu zmniejszenia ryzyka nowotworów zaleca się spożywanie co najmniej 5 porcji różnych warzyw i owoców, a według American Cancer Society spożywanie jak największej ilości warzyw i owoców (zdecydowanie więcej niż 5 porcji dziennie).
Składnikami wykazującymi protekcyjny wpływ są m.in. antyoksydanty, czyli witamina C, witamina E, selen, pochodne karotenu oraz wiele innych substancji chemicznych zawartych w produktach pochodzenia roślinnego. Ich działanie ochronne może polegać na usuwaniu wolnych rodników tlenowych i dzięki temu na hamowaniu uszkodzeń DNA tkanek oraz na regulacji mnożenia oraz obumierania komórek atypowych. Ponadto dane podane przez naukowców wskazują na wpływ tych witamin na procesy regulujące transkrypcję różnych genów czy aktywność enzymów odpowiedzialnych za procesy naprawcze DNA. Osoby spożywające większe ilości warzyw i owoców, będących źródłem antyoksydantów, są mniej narażone na niektóre typy nowotworów. Metaanaliza 13 badań, oceniająca wpływ witamin: A, C oraz E na ryzyko zachorowania na nowotwory okrężnicy, wykazała, że całkowite spożycie witaminy A powyżej 4000 µg/d, witaminy C powyżej 600 mg/d oraz witaminy E powyżej 200 mg/d (suma witamin dostarczonych wraz z dietą oraz z suplementami diety) wiązało się ze zmniejszeniem ryzyka wystąpienia raka okrężnicy o 24-30%.
Obecne dane wskazują również na to, że kwas foliowy zawarty w warzywach i owocach przyczynia się do zmniejszenia ryzyka nowotworów. Według raportu opublikowanego przez WCRF i Amerykański Instytut Badań nad Rakiem (American Institute for Cancer Research – AICR) foliany prawdopodobnie wykazują działanie ochronne w chorobie nowotworowej trzustki, natomiast ograniczone dowody świadczą o tym, że składnik ten ma właściwości chroniące przed rakiem przełyku i jelita grubego. Niedobór kwasu foliowego może zwiększać ryzyko raka jelita grubego i piersi, zwłaszcza u osób spożywających napoje alkoholowe. W celu zapewnienia odpowiedniej ilości kwasu foliowego dieta powinna obfitować w warzywa i owoce koloru ciemnozielonego i pomarańczowego oraz w nasiona roślin strączkowych.
Kolejnym istotnym składnikiem warzyw i owoców są karotenoidy. Zawierają je zwłaszcza żółte, pomarańczowe i zielone warzywa i owoce, takie jak: marchew, pomidory, papryka zielona i żółta, dynia, szpinak, kapusta włoska, melon, morele, brzoskwinie itd. Według WCRF i AICR produkty zawierające karotenoidy prawdopodobnie chronią przed nowotworami jamy ustnej, gardła, krtani i płuc. Prawdopodobny związek istnieje również między spożyciem ß-karotenu, a rozwojem raka przełyku oraz likopenem, a rozwojem raka gruczołu krokowego.
Ponadto zawartość wielu innych substancji czynnych, m.in. flawonoidów, karotenoidów, terpenów, steroli, indoli, również odgrywa istotną rolę w zapobieganiu rozwojowi nowotworów złośliwych. Cenna jest również zawartość błonnika pokarmowego, którego źródłem są warzywa i owoce. Jest on istotnym czynnikiem zmniejszającym ryzyko raka, m.in. jelita grubego. Jego ochronne działanie polega na stymulacji perystaltyki jelit, co powoduje skrócenie pasażu stolca i kontaktu błony śluzowej z czynnikami pokarmowymi oraz z różnymi karcinogenami, dostającymi się do przewodu pokarmowego wraz ze spożywanym pokarmem.
Pomidory
W szeregu badań wykazano, że pomidory i przetwory pomidorowe zmniejszają ryzyko niektórych nowotworów. Składnikiem o tych pozytywnych właściwościach jest likopen, czerwonopomarańczowy barwnik z grupy karotenów. Czerwone pomidory zawierają 10-15 mg/100 g likopenu, podczas gdy jego żółte odmiany dostarczają jedynie 0,5 mg tego karotenoidu na 100 g warzywa. Ponadto większe jego stężenia (3-5 razy) obserwuje się w skórce (a nie wbrew pozorom w miąższu). Co więcej, likopen jest lepiej przyswajalny z przetworów pomidorowych (np. zupy, sosy, koncentrat pomidorowy, ketchup) niż z surowych pomidorów. W badaniu epidemiologicznym Health Professionals Follow-up Study (HPFS) dowiedziono, że spożywanie 2-4 porcji surowych pomidorów tygodniowo skutkuje 26% obniżeniem ryzyka zachorowania na nowotwór prostaty. Ponadto dostarczanie wraz z dietą przetworzonych pomidorów w postaci sosu pomidorowego i pizzy redukowało to ryzyko nawet o 35%.
Warzywa krzyżowe
Warzywa z rodzin krzyżowych, tj. brokuły, kalafior, brukselka, jarmuż, rzepa i kapusta zawierają pewne związki chemiczne, które jak się uważa, zmniejszają ryzyko zachorowania na raka jelita grubego, żołądka, płuc, prostaty, piersi, błony śluzowej macicy oraz pęcherza moczowego. Istotne w ochronie przed nowotworami są związki zawarte w tych warzywach jak np. witamina C, karotenoidy, foliany, błonnik pokarmowy oraz glukozynolany. Charakterystyczna dla warzyw krzyżowych jest właśnie zawartość glukozynolanów, które są prekursorami aktywnych biologicznie izotiocyjanianów oraz indoli, chroniących przed uszkodzeniami DNA oraz umożliwiających degradację komórek zmienionych nowotworowo. Brokuły zawierają znaczną ilość sulforafanu, który ma wielokierunkowe działanie na różnych etapach kancerogenezy i zmniejsza ryzyko zwłaszcza nowotworu jelita grubego i gruczołu krokowego.
Warzywa cebulowe
Warzywa cebulowe, takie jak cebula, szalotka, por, szczypiorek, a w szczególności czosnek wzbudzają zainteresowanie z uwagi na właściwości przeciwnowotworowe. Uważa się, że ich protekcyjne działanie wynika z zawartości substancji aktywnych biologicznie, takich jak: związki siarki, flawonoidy, selen, oligosacharydy, aminokwas (m.in. arginina). Według doniesień naukowych szczególne znaczenie mają związki siarki zawarte w czosnku, które mają zdolność do zahamowania wzrostu komórek nowotworowych. Równie ważne jest działanie antyoksydacyjne warzyw cebulowych. Swoje protekcyjne działanie wykazują szczególnie w odniesieniu do raka jelita grubego.
Winogrona i czerwone wino
W czerwonym winie i winogronach zawarty jest resweratrol, który jest przedstawicielem polifenoli o właściwościach prewencyjnych chorób nowotworowych. Działa on antyoksydacyjnie, przeciwzapalnie, przeciwmutagennie oraz antyproliferacyjnie. Świeża skórka winogron zawiera 50-100 µg resweratrolu na 1 g suchej masy, w związku z czym duże stężenie tego fitoskładnika zawierają czerwone wino i sok winogronowy. Badania epidemiologiczne wskazują, że resweratrol redukuje ryzyko nie tylko chorób sercowo-naczyniowych, ale także pewnych nowotworów, w tym piersi, prostaty czy też jelita grubego.
Produkty pełnoziarniste
Zboża takie jak pszenica, ryż, owies, jęczmień, orkisz oraz produkty z nich wytworzone są podstawą prawidłowej diety. Produkty pełnoziarniste są bogate w błonnik, witaminy i składniki mineralne, a ich zwiększone spożycie wiąże się z mniejszym ryzykiem zachorowania na nowotwory. W badaniu Swedish Mammography Cohort oceniającym związek pomiędzy spożyciem produktów pełnoziarnistych, a ryzykiem wystąpienia nowotworu jelita grubego zaobserwowano, że spożywanie ponad 4,5 porcji produktów pełnoziarnistych (pieczywo chrupkie, pełnoziarnisty chleb żytni, płatki zbożowe) dziennie powodowało zmniejszenie o 35% ryzyka zachorowania na nowotwór okrężnicy w porównaniu ze spożywaniem mniej niż 1,5 porcji.
Tłuszcz
W badaniach nie wykazano, by całkowita ilość tłuszczu w diecie miała związek z powstawaniem nowotworów, chociaż może to być czynnik pośredni. Diety o dużej zawartości tłuszczu są jednocześnie bogatokaloryczne, a to zwiększa zagrożenie nadwagą i otyłością, stanowiąc czynnik ryzyka rozwoju wielu rodzajów nowotworów. Istotna w diecie jest struktura spożycia poszczególnych kwasów tłuszczowych.
„Złe tłuszcze”
Nadmiar tłuszczów zwierzęcych może prowadzić do nasilenia stanu zapalnego organizmu, co stymuluje rozwój klonu komórek nowotworowych oraz niepohamowany rozwój raka. Ponadto tłuszcz pochodzenia zwierzęcego przyczynia się do zmiany składu i aktywności flory jelitowej, co jest kolejnym czynnikiem zwiększającym ryzyko raka jelita grubego.
Dodatkowo bogatotłuszczowe produkty żywnościowe zwiększają stężenie w kale wtórnych kwasów żółciowych i innych substancji mogących być karcinogenami. Również duże spożycie cholesterolu, przekształcanego przez bakterie jelitowe do koprostanolu i cholestanolu, metabolitów, których wpływ na wzrost ryzyka rak okrężnicy uznano za możliwy. Tłuszcze trans, powstające podczas uwodorniania tłuszczów wykazują niekorzystne działanie na układ krążenia, a ich związki z nowotworami złośliwymi pozostają nieustalone. Niemniej jednak zaleca się spożywanie możliwie najmniejszej ilości tłuszczów trans oraz tłuszczów pochodzenia zwierzęcego.
„Dobre tłuszcze”
Istotny w diecie jest rodzaj spożywanego tłuszczu. Kwasy tłuszczowe n-3 (zawarte głównie w rybach), jednonienasycone kwasy tłuszczowe (zawarte w oliwie z oliwek i w oleju rzepakowym) i wielonienasycone kwasy tłuszczowe zmniejszają ryzyko nowotworów, w przeciwieństwie do tłuszczów nasyconych, które to ryzyko zwiększają. Badania epidemiologiczne oraz na zwierzętach wskazują, że wielonienasycone kwasy tłuszczowe: kwas linolenowy (ALA), eikozapentaenowy (EPA) i dokozaheksaenowy (DHA) hamują powstawanie między innymi nowotworów: piersi, jelita grubego, trzustki, gruczołu krokowego, płuc i żołądka.
Ponadto oleje roślinne, takie jak olej rzepakowy, sojowy, kukurydziany, ale także orzechy, nasiona słonecznika, zarodki pszenne są cennym źródłem witaminy E. W metaanalizie badań nad znaczeniem tokoferoli oraz tokotrienoli jako czynników chemoprewencyjnych wykazano, że są to związki o potencjalnym zastosowaniu w profilaktyce chorób nowotworowych gruczołu krokowego, jelita grubego, piersi, płuc. Tokoferole oraz tokotrienole mogą się przyczynić do zmniejszenia zachorowalności na te choroby dzięki aktywności antyoksydacyjnej, przeciwzapalnej, modulacji aktywności białek wiążących DNA, czyli dzięki wpływowi na geny.
Siemię lniane
Siemię lniane wzbudza coraz większe zainteresowanie wśród naukowców z uwagi na zawartość składników pokarmowych o działaniu przeciwnowotworowym. Stanowi ono bogate źródło lignanów, błonnika pokarmowego i kwasów tłuszczowych n-3. W badaniach wykazano, że dodatek siemienia lnianego do diety pacjentów z rakiem gruczołu krokowego hamował proliferację komórek nowotworowych.
Nabiał
Według raportu opublikowanego przez Światową Fundację Badań nad Rakiem i Amerykański Instytut Badań nad Rakiem produkty dostarczające wapń prawdopodobnie chronią przed chorobą nowotworową jelita grubego, a w mniejszym stopniu przed rakiem piersi. Wapń wpływa na wzrost komórek i procesy apoptozy, m.in. ograniczając wzrost zmienionych nowotworowo komórek jelitowych oraz działa ochronnie w stosunku do komórek tkanki nabłonkowej jelita poprzez wiązanie wtórnych kwasów żółciowych i kwasów tłuszczowych. Ponadto wskazuje się na możliwość wspólnego działania witaminy D i wapnia. Witamina D zwiększa efekt protekcyjny wapnia w stosunku do procesu kancerogenezy w jelicie grubym. Obecnie bada się probiotyki w aspekcie prewencji chorób nowotworowych.
Korzystne skutki zdrowotne wykazują bakterie kwasu mlekowego z rodzaju Lactobacillus oraz Bifidobacterium, a także drożdże Saccharomyces boulardii. Możliwym mechanizmem ochronnego wpływu bakterii probiotycznych, zwłaszcza przed rakiem jelita grubego, wydaje się być ich zdolność do modyfikacji metabolizmu składników pożywienia, dzięki czemu zyskują one biologiczną aktywność i organizm może z nich skorzystać. Ponadto bakterie probiotyczne wykazują zdolność do wiązania potencjalnych związków o działaniu pronowotworowym oraz ograniczają powstawanie enzymów bakteryjnych odpowiadających za wytwarzanie w świetle przewodu pokarmowego związków sprzyjających tworzeniu zmian nowotworowych.
Rośliny strączkowe – soja
Soja jest cennym źródłem substancji o właściwościach przeciwnowotworowych, wśród których wymienia się izoflawony, zaliczane do fitoestrogenów, inhibitory proteaz, saponiny, lignany, błonnik pokarmowy, kwas foliowy oraz szereg składników mineralnych, w tym wapń. Ochronny wpływ soi wykazano w odniesieniu do rozwoju chorób nowotworowych piersi, głowy i szyi oraz tarczycy. W raporcie Światowej Fundacji Badań nad Rakiem wskazuje się, że soja i jej przetwory mogą również zmniejszać zachorowalność na raka żołądka i gruczołu krokowego. Przypuszcza się, że istotną rolę odgrywają również jej właściwości przeciwzapalne i antyproliferacyjne, czyli zmniejszające zdolność namnażania się komórek atypowych (potencjalnie nowotworowych). Pozostałe rośliny strączkowe mają również pozytywne działanie przeciwnowotworowe. Są one źródłem genisteiny, daidzeiny oraz izoflawonów o szerokim spektrum działania biologicznego. Związki te są istotne w prewencji nowotworu piersi oraz gruczołu krokowego ze względu na oddziaływanie antyestrogenowe i udział w proliferacji i transformacji komórek.
Przyprawy
Przyprawy i zioła o właściwościach przeciwnowotworowych używane są powszechnie w kuchni azjatyckiej. Przykładem jest kurkuma, pozyskiwana z kłącza ostryżu długiego. Według badań wykazuje ona protekcyjne działanie wobec raka jelita grubego oraz synergistyczne z resweratrolem, zawartym w czerwonym winie.
Zielona herbata
Zielona herbata jest bogata w polifenole, a przede wszystkim we flawonole, stanowiące 30-40% suchej masy liści. Najważniejszymi związkami są: katechina, epikatechina, epigallokatechina, galusan-3-epikatechiny, galusan-3-epigallokatechiny oraz proantocyjanidyny. Związkiem o znanych właściwościach przeciwnowotworowych jest galusan-3-epigallokatechiny, którego ochronne działanie, poza działaniem przeciwzapalnym i antyoksydacyjnym, polega na hamowaniu procesu kancerogenezy na etapie inicjacji oraz na indukowaniu apoptozy (inaczej śmierci) w komórkach zmienionych nowotworowo. Doniesienia naukowe wskazują na ochronny wpływ zielonej herbaty w odniesieniu do raka żołądka, trzustki, jelita grubego, płuc, piersi i prostaty gruczołu krokowego. Korzystne działanie zaobserwowano przy spożyciu ponad 10 filiżanek zielonej herbaty dziennie.
Mięso czerwone
Aktualne dane potwierdzają związek między spożyciem mięsa czerwonego (wieprzowiny, wołowiny lub baraniny) i jego przetworów (wędlin, bekonu, parówek itd.), a nowotworami, zwłaszcza okrężnicy i odbytnicy. Badania, w których oceniano osobno wpływ mięsa czerwonego i jego przetworów, sugerują, że z mięsem przetworzonym związane jest nieco większe ryzyko niż z czerwonym, stąd wskazania by ograniczyć oba. Wśród zawartych w mięsie składników, które mogą zwiększać ryzyko nowotworów, wymienia się heterocykliczne aminy i policykliczne węglowodory aromatyczne powstające podczas przygotowywania mięsa w wysokiej temperaturze lub pieczenia na ruszcie. Dodatkowo substancje używane do obróbki mięsa (azotany lub azotyny i sól) przyczyniają się do tworzenia nitrozoamin uszkadzających DNA. Według zaleceń żywieniowych należy ograniczyć czerwone mięso, wybierając chude mięsa, takie jak drób i ryby, oraz spożywać mięso w mniejszych porcjach, a nie jako główną część posiłku. Ponadto poleca się wykorzystywanie w kuchni nasion roślin strączkowych, bogatych w składniki odżywcze, mogące chronić przed nowotworami i stanowiące zdrowsze źródło białka niż mięso czerwone.
Podsumowując: odpowiednie spożycie takich składników pokarmowych jak polifenole roślinne, karotenoidy, selen, wapń, witaminy (D, E, C, A), wielonienasycone kwasy tłuszczowe n-3, probiotyki i prebiotyki może odegrać ważną rolę w profilaktyce wielu chorób nowotworowych. Model żywienia, obfitujący w produkty pochodzenia roślinnego, bogate w antyoksydanty, błonnik oraz węglowodany, zwłaszcza te o niskim indeksie glikemicznym, jak również w ryby morskie i niewielkie ilości produktów zwierzęcych, szczególnie tłustych jest istotny w prewencji chorób nowotworowych.
